Hukum biasa dihuraikan sebagai kitab Allah yang berkait dengan perbuatan mukallaf. Kitab atau mesej ini disampaikan Allah kepada manusia melalui Rasulullah dalam bentuk wahyu dan terkandung sepenuhnya dalam Al-Quran dan Sunnah.

Dengan lain perkataan, hukum Islam itu ialah ketentuan-ketentuan Allah mengenai hidup manusia yang terdapat dalam Al-Quran dan Sunnah, baik secara langsung atau tidak langsung.

Wahyu sifatnya muqaddas, iaitu sangat murni dan tidak mengandungi apa-apa cacat cela. Kebenarannya mutlak, iaitu tanpa syarat dan cakupannya syumul, iaitu lengkap dan komprehensif.

Sementara kuatkuasanya pula ‘alami’, iaitu sejagat dan abadi, kekal buat selama-lamanya.

Bagaimanapun, kitab atau mesej yang terkandung dalam wahyu itu tidak boleh diketahui dengan jelas kecuali melalui kefahaman manusia dan kerana itu ia hanya berkuatkuasa ke atas orang mukallaf iaitu orang dewasa yang normal pemikirannya.

Dalam istilah pengajian hukum Islam, kefahaman ini disebut sebagai fiqh, iaitu hukum Islam sebagaimana yang difahami dari Al-Quran dan Sunnah.

Kefahaman itu sendiri mempunyai dua tahap, pertama, kefahaman biasa yang boleh dimiliki oleh semua orang yang waras sebagai asas kepada taklif, iaitu penguatkuasaan hukum ke atas seseorang.

Tahap kedua pula ialah kefahaman yang mendalam atau biasa diistilahkan sebagai fiqh, kefahaman memerlukan untuk memahami kitab Allah dari sumber-sumbernya.

Mereka yang mempunyai kefahaman tahap ini biasa disebut faqih, atau secara majmuknya fuqaha.

Kalangan mereka yang mencapai tahap kefahaman atau fiqh yang tinggi boleh sampai ke taraf mujtahid, iaitu mampu menganalisa sendiri hukum-hukum berkenaan terus dari sumbernya secara meluas atau berijtihad.

Mujtahid pula terdiri daripada pelbagai kategori dan yang paling atas disebut mujtrahid mutlak, iaitu yang mempunyai teori serta aliran ijtihad yang tersendiri. Satu kategori lagi disebut sebagai mujtahid muntasib, iaitu yang masih mengikat dirinya dengan teori dan aliran ijtihad yang sudah ada.

Di samping mereka ini terdapat berbagai-bagai kategori fuqaha lain yang mempunyai tahap kefahaman yang berbeza dan tidak dikelaskan sebagai mujtahid dalam konsepnya yang ketat seperti di atas.

Namun mereka mempunyai ruang dan peranan yang tersendiri dalam memahami hukum syarak dan mereka peringkat kesarjanaan hukum dalam istilah keilmuan sekarang.

Kefahaman terhadap sesuatu perkara adalah berbeza kerana manusia melihat sesuatu berdasarkan pengalaman sendiri termasuk yang bersifat keilmuan dan intelektual.

Bagaimanapun kefahaman hukum berasaskan kitab Allah tidak terlepas dari hakikat ini dan kerana itu Rasulullah pernah menegaskan bahawa perbezaan pendapat di kalangan sahabat baginda adalah rahmat kepada umat Islam.

Baginda menyifatkan sahabat seperti bintang di langit yang menjadi panduan dan akan memandu ke jalan yang betul.

Dengan erti kata lain, perbezaan kefahaman dan pendapat diterima dalam Islam sebagai realiti hidup serta kepelbagaian dimensi bagi kebenaran yang menyeluruh.

Ada banyak sebab mengapa para fuqaha boleh berbeza pendapat mengenai hukum dari kitab yang sama antaranya ialah faktor bahasa dan pengungkapan yang menjadi media kepada kitab itu sendiri.

Perbezaan mentaliti dan keilmuan juga boleh dijadikan satu sebab selain persekitaran di mana dan bila hukum berkenaan dianalisa dan difahami dari sumbernya.

Aspek fiqh atau kefahaman ini telah memberi sifat dan warna yang tersendiri kepada hukum meskipun hukum Islam itu pada hakikatnya wahyu yang dizahirkan dalam kitab Allah.

Warna itu menyebabkan hukum Islam terdedah kepada perubahan atas dasar perbincangan semasa dan setempat yang dibuat untuk memahami sesuatu itu secara lebih mendalam. 

Melalui proses itu, ilmu fiqh diperhalusi dengan mengambil kira segala keilmuan, nilai intelektual, realiti hidup dan keadaan semasa bagi menentukan segala perubahan telah diambil kira hukum Allah yang terkandung dalam Al-Quran dan Sunnah.

Maksudnya, apa yang dikatakan hukum Islam itu ialah ketentuan yang terbentuk dari unsur-unsur tidak berubah, iaitu wahyu dan unsur-unsur berubah, iaitu kefahaman manusia.

Oleh kerana kefahaman manusia terdedah kepada perubahan yang terus menerus, hukum Islam itu sendiri tertakluk kepada perubahan setakat yang dipengaruhi oleh kefahaman manusia berkenaan.

Berasaskan teori ini, hukum semasa ialah hukum yang sudah diberi input kefahaman baru yang semasa dan setempat bagi menggantikan kefahaman lama yang tidak sesuai lagi dengan perubahan zaman tetapi aspek kitabnya kekal selama-lamanya.

Dalam melakukan penafsiran semula hukum, segala kaedah ijtihad dan tarjih yang digariskan oleh fuqaha terdahulu seperti mana yang terkandung dalam kitab-kitab Usul-Al-Fiqh akan dipakai sepenuhnya.

Apa yang tidak mengikat ialah hasil penafsiran dan fatwa fuqaha terdahulu memandangkan ia berasaskan kepada mentaliti, keilmuan, realiti dan persekitaran yang berbeza dengan apa yang ada pada masa ini.

Bagaimanapun, hasil ijthiad ulama terdahulu tidak diketepikan begitu saja dan akan diteliti untuk dijadikan panduan ke arah memahami Al-Quran dan Sunnah secara betul.

Apa yang perlu dilakukan dalam usaha menentukan hukum Islam yang semasa dalam dunia Melayu sekarang ialah kembali kepada Al-Quran dan Sunnah bagi memahami kitab Allah menggunakan kaedah yang digaris serta dihuraikan ulama terdahulu dalam kitab Usul al-Fiqh.

Sementara kesimpulan yang dibuat ulama terdahulu dalam kitab fiqh klasik akan disemak kembali, sebagai panduan yang boleh membuka jalan pemikiran ke arah memahami serta membentuk kesimpulan hukum yang lebih terkini dan setempat.
 

::Balik::